حسن بن اسحاق صنعانیحسن بن اسحاق صنعانی، شاعر، دولتمرد و فقیه زیدی یمنی بود. فهرست مندرجات۲ - اساتید حسن بن اسحاق صنعانی ۳ - فعایتهای سیاسی حسن بن اسحاق صنعانی ۴ - آثار و تألیفات حسن بن اسحاق صنعانی ۵ - آثار کلامی حسن بن اسحاق ۶ - فرزندان حسن بن اسحاق صنعانی ۷ - آثار و تألیفات احمد بن حسن بن اسحاق صنعانی ۸ - ویژگی‌های یحیی بن حسن بن اسحاق صنعانی ۹ - فهرست منابع ۱۰ - پانویس ۱۱ - منبع ۱ - بیوگرافی حسن بن اسحاق صنعانیوی در ۱۰۹۳ در غَراس، از نواحی صنعا، در خانواده‌ای که به علم و ادب و سیاست و حسن اخلاق شهرت داشتند، به دنیا آمد و در صنعا پرورش یافت. [۱]
محمد شوکانی، البدر الطالع بمحاسن من بعد القرن السابع، ج۱، ص۱۹۴، (قاهره ۱۳۴۸)، چاپ افست بیروت.
[۲]
محمد زباره یمنی، نشر العرف لنبلاء الیمن بعدالالف الی سنة ۱۳۵۷ هجریة، ج۱، ص۴۲۹، قسم ۲، ج ۱، (قاهره) ۱۳۵۹.
[۳]
عبدالسلام وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیّة، ج۱، ص۳۰۸، عمان ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
از کودکی به آموختن علوم دینی نزد پدرش اسحاق بن احمد و برادر بزرگ‌ترش محمد پرداخت. فقه را در شهر ذِمارِ یمن و ادبیات و حدیث را در شهرهای تَعِزّ و صنعا فراگرفت.
۲ - اساتید حسن بن اسحاق صنعانیعبداللّه بن علی اَکْوَع و محمد بن اسماعیل امیر کَحْلانی صنعانی، معروف به بدر امیر، نیز از استادان او بودند. [۴]
محمد شوکانی، البدر الطالع بمحاسن من بعد القرن السابع، ج۱، ص۱۹۴، (قاهره ۱۳۴۸)، چاپ افست بیروت.
[۵]
محمد زباره یمنی، نشر العرف لنبلاء الیمن بعدالالف الی سنة ۱۳۵۷ هجریة، ج۱، ص۴۲۹، قسم ۲، ج ۱، (قاهره) ۱۳۵۹.
[۶]
عبدالسلام وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیّة، ج۱، ص۳۰۸، عمان ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
وجیه [۷]
عبدالسلام وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیّة، ج۱، ص۳۰۹، عمان ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
از تبادل نامه‌هایی مناظره‌گونه درباره مسائل فقهی میان او و برادرزاده‌اش اسماعیل بن محمد و نیز استادش بدر امیر، گزارش داده است.
۳ - فعایتهای سیاسی حسن بن اسحاق صنعانیحسن بن اسحاق در امور سیاسی نیز فعال بود و در بعضی شهرهای یمن به مناصب حکومتی هم دست یافت. [۸]
محمد زباره یمنی، نشر العرف لنبلاء الیمن بعدالالف الی سنة ۱۳۵۷ هجریة، ج۱، ص۴۳۱، قسم ۲، ج ۱، (قاهره) ۱۳۵۹.
در ۱۱۲۸، به دنبال شورشِ حسین بن قاسم ملقب به منصور برضد پدر خود قاسم بن حسین متوکل، فرمانروای یمن، حسن از منصور حمایت کرد؛ ازاین‌رو، متوکل حسن را به زندان انداخت، ولی پس از حدود هشت سال، او را آزاد کرد و از آن زمان تا هنگام مرگ متوکل در ۱۱۳۹، حسن از ندیمان او به‌شمار میرفت. با روی کار آمدن منصور، دوباره زندانی شد و این بار بیست سال از عمر خود را در زندان گذراند و سرانجام در ۱۱۶۰ در زندان از دنیا رفت. [۹]
اسماعیل بغدادی، هدیةالعارفین، ج ۱، ستون ۲۹۷ـ ۲۹۸، در حاجی خلیفه، ج ۵.
[۱۰]
محمد زباره یمنی، نشر العرف لنبلاء الیمن بعدالالف الی سنة ۱۳۵۷ هجریة، ج۱، ص۴۳۲، قسم ۲، ج ۱، (قاهره) ۱۳۵۹.
[۱۱]
عبدالسلام وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیّة، ج۱، ص۳۰۹، عمان ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
او در سالهای زندان به تألیف و سرودن شعر پرداخت. [۱۲]
محمد شوکانی، البدر الطالع بمحاسن من بعد القرن السابع، ج۱، ص۱۹۴، (قاهره ۱۳۴۸)، چاپ افست بیروت.
در برخی موارد، هدف وی از نگارش و سرودن، جلب ملاطفت و رفع سخت‌گیریهای حاکمان وقت بوده است. [۱۳]
محمد زباره یمنی، نشر العرف لنبلاء الیمن بعدالالف الی سنة ۱۳۵۷ هجریة، ج۱، ص۴۳۹ـ ۴۵۵، قسم ۲، ج ۱، (قاهره) ۱۳۵۹.
محمد بن اسماعیل بدر سجایای اخلاقی او را ستوده است. [۱۴]
محمد زباره یمنی، نشر العرف لنبلاء الیمن بعدالالف الی سنة ۱۳۵۷ هجریة، ج۱، ص۴۲۹، قسم ۲، ج ۱، (قاهره) ۱۳۵۹.
۴ - آثار و تألیفات حسن بن اسحاق صنعانیمشهورترین کتاب حسن بن اسحاق، مَنظومةُ الهَدْی النَبَوی است که بخشی از کتاب زادُالمَعاد فی هَدْی خَیرِالعِباد، اثر مشهور ابن‌قیم جوزیه(متوفی ۷۵۱)، را در بیش از هزار بیت به نظم کشیده است. [۱۵]
عبدالسلام وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیّة، ج۱، ص۳۰۹، عمان ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
این کتاب در ۱۴۰۳ در مصر چاپ شد. [۱۶]
احمد حسینی اشکوری، مؤلفات الزیدیة، ج۲، ص۳۱۲، قم ۱۴۱۳.
[۱۷]
احمد حسینی اشکوری، مؤلفات الزیدیة، ج۱، ص۱۱۹، قم ۱۴۱۳.
او سپس همین کتاب خود را شرح کرد و در آن به بیان آرای عالمان زیدی نیز پرداخت. از این کتاب با نامهای بُلوغُ المراد فی هَدْی المُصطفی و سیرتِهِ فی الجِهاد، و الفَتحُ القَوی فی شَرحِ الهَدْی النَبَوی نیز یاد شده است. نسخه‌ای از آن، به خط پسرش احمد (متوفی ۱۱۹۳)، موجود است. [۱۸]
عبدالسلام وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیّة، ج۱، ص۳۰۹، عمان ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
[۱۹]
احمد حسینی اشکوری، مؤلفات الزیدیة، ج۱، ص۲۱۷، قم ۱۴۱۳.
حسن بن اسحاق در این شرح، علاوه بر کتاب الهدی، از کتابهای دیگری نیز بهره برده است، از جمله ضُوءالنّهار اثر حسن بن احمد جلال یمنی و شرح آن، یعنی مِنحةُالغفار، اثر محمد بن اسماعیل امیر کحلانی. [۲۰]
احمد حسینی اشکوری، مؤلفات الزیدیة، ج۱، ص۲۱۷، قم ۱۴۱۳.
محمد بن قاسم وجیه، فقیه متأخر زیدی، شرحی با نام المِنهاجُ السَّوی بر منظومة الهدی النبوی نگاشته که در ۱۴۰۸ در صنعا منتشر شده است. [۲۱]
احمد حسینی اشکوری، مؤلفات الزیدیة، ج۳، ص۷۷، قم ۱۴۱۳.
اثر دیگر حسن بن اسحاق، الشَّرحُ اللَّطیف است در شرح و توضیح الشَمائل النَّبَویه محمد بن عیسی ترمذی (متوفی ۲۷۹)، که نسخه‌ای خطی از آن با عنوان تَعلیق علی مُختصرِ الشَّمائل لِلتِرمذی، با تاریخ تحریر ۱۲۹۲، در کتابخانه اوقاف یمن موجود است. [۲۲]
احمد حسینی اشکوری، مؤلفات الزیدیة، ج۲، ص۱۶۲، قم ۱۴۱۳.
[۲۳]
عبدالسلام وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیّة، ج۱، ص۳۰۹، عمان ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
۵ - آثار کلامی حسن بن اسحاقدو رساله کلامی نیز از وی برجای مانده است: یکی رساله بلوغ الاُمنیة فی اِظهارِ مخازی ابن‌تَیْمیّة، که نقدی است بر آرای ابن‌تیمیّة در کتاب مِنهاجُ السُنَّة و دیگری الرّسالةُ الحَسَنیّة فی الرّد علی عقائِدِ السُنّیَة در دفاع از دیدگاههای زیدیان. [۲۴]
عبدالسلام وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیّة، ج۱، ص۳۰۹، عمان ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
وجیه [۲۵]
عبدالسلام وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیّة، ج۱، ص۳۱۰، عمان ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
سه رساله فقهی نیز از حسن بن اسحاق گزارش کرده است: الرّسالةُ المفیدةُ فِی الجمعِ بَینَ الصلاتین، القَولُ الرّاجِح و الرّأیُ السَّدید فی اِثبات الصَّلاةِ عَلَی الشّهید، و المِرآةُ المُبیِنّةُ لِلنّاظِر ما هُوَ الحقُ فی مسألة الکِفائَة.
۶ - فرزندان حسن بن اسحاق صنعانیحسن دو پسر، به نامهای احمد و یحیی، داشت. ۷ - آثار و تألیفات احمد بن حسن بن اسحاق صنعانیاحمد از عالمان و شاعران عصر خود بود و تألیفاتی داشت، مانند مَشارِقُ الانوار فی تَخریج ادلّة مَسائل الاَزهار در فقه. این کتاب شرحی است بر الاَزهار فی فقهِ الائمة الاطهار، تألیف احمد بن یحیی حسنی (متوفی ۸۴۰)، که از منابع مهم فقهی شیعیان زیدی به شمار میرود. [۲۶]
۱۱۲، احمد حسینی اشکوری، ج۱، ص۹۲، مؤلفات الزیدیة، قم ۱۴۱۳.
[۲۷]
محمد زباره یمنی، نشر العرف لنبلاء الیمن بعدالالف الی سنة ۱۳۵۷ هجریة، ج۱، ص۱۰۴، قسم ۲، ج ۱، (قاهره) ۱۳۵۹.
۸ - ویژگی‌های یحیی بن حسن بن اسحاق صنعانییحیی نیز شاعری برجسته و صاحب نظر در ادبیات بود، هر چند غیر از قصیده‌هایش اثری از او گزارش نشده است. [۲۸]
عبدالسلام وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیّة، ج۱، ص۱۰۹۵، عمان ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
۹ - فهرست منابع(۱) اسماعیل بغدادی، هدیةالعارفین، ج ۱، در حاجی خلیفه، ج ۵. (۲) احمد حسینی اشکوری، مؤلفات الزیدیة، قم ۱۴۱۳. (۳) محمد زباره یمنی، نشر العرف لنبلاء الیمن بعدالالف الی سنة ۱۳۵۷ هجریة، قسم ۲، ج ۱، (قاهره) ۱۳۵۹. (۴) محمد شوکانی، البدر الطالع بمحاسن من بعد القرن السابع، (قاهره ۱۳۴۸)، چاپ افست بیروت. (۵) عبدالسلام وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیّة، عمان ۱۴۲۰/۱۹۹۹. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حسن بن اسحاق صنعانی»، شماره۶۱۴۲. |